«قزوین را شهری نیکو دیدم. باروی حصین و کنگره بر آن نهاده و بازارها، خوب...» این جمله در سفرنامه ناصرخسرو، یکی از قدیمی‌ترین سندهای مکتوب است که به رونق بازار تاریخی قزوین اشاره دارد. 500 سال بعد اما هنگامی که شاه طهماسب، قزوین را به عنوان پایتخت حکومتش انتخاب کرد، بازار قزوین هم مثل هر جای قزوین، رونق مضاعفی پیدا کرد. در همه روزگار صفویه، بازار شهر قزوین یکی از پررونق‌ترین بازارهای ایران بود؛ رونقی که حتی تا امروز ادامه پیدا کرده است. امروز، قزوین، پایتخت نیست اما بازار تاریخی آن، چیزی کم از بازارهای پایتخت ندارد.

*

مجموعه کنونی بازار به دوره صفویه نسبت داده می‌شود اما قسمت اعظم بناهای آن، در روزگار قاجار ساخته شده است. مجموعه بازار قزوین با ویژگی‌های منحصر به فرد خود که آن را از بازار دیگر شهرها متمایز ساخته، در گذشته شامل مراکز تجاری مثل سراها و تیمچه‌ها، مراکز فرهنگی-مذهبی مانند مدارس و مساجد و فضاهای خدماتی نظیر گرمابه و آب‌انبار بوده؛ امروزه اما بخشی از این فضاها از بین رفته است. مسجدالنبی(مسجد شاه)، سرای سعدالسلطنه، سرای وزیر، سرای حاج‌رضا، سرای رضوی(سرای شاه)، سرای خوشنویسان، تیمچه سرباز، تیمچه سرپوشیده، تیمچه حاج‌سیدکاظم، تیمچه درویش‌مهدی و تیمچه حاج‌ محمدتقی همه آن بخش‌هایی است که امروز، برای بازار تاریخی قزوین باقی مانده است.

از پایانه مسافربری شهر به راحتی با صرف هزینه اندک می‌توان به بازار رسید؛ بازاری که خیابان امام خمینی(ره) را به خیابان‌های کوروش و مولوی در بافت فعلی قزوین پیوند می‌دهد.

*

سرای سعدالسلطنه، سرای وزیر و راسته قیصریه را می‌شود کالبد اصلی بازار تاریخی قزوین دانست. در این میان، گل سرسبد این بازاربزرگ، سرای «سعدالسلطنه» است. این سرا، بزرگ‌ترین کاروانسرای سرپوشیده و مرکز تجاری داخلی شهری است که با وسعتی افزون بر 6/2 هکتار در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه و به دستور «سعدالسلطنه» حاکم وقت قزوین ساخته شده است. ارزشمندترین قسمت این بنا، چهار سوق آن است که از تقاطع قائم دو راسته سرپوشیده ایجاد شده و بر فراز آن گنبد بزرگ کاشی‌کاری شده‌ای قرار دارد. چهار طرف گنبد را چهار نیم گنبد با رسمی‌بندی و نورگیر فرا گرفته‌اند که فضا را بزرگ‌تر نشان می‌دهند. ورودی اصلی کاروانسرای سعدالسلطنه از خیابان امام خمینی(ره) است. مهم‌ترین بخش‌های این کاروانسرا عبارت‌تند از: سرای نگارالسلطنه، سرای سعدیه، چهارسوق بزرگ و کوچک، حیاط قهرمانی، راسته وزیر، سرای بهشتی و شتر خان.

سرای وزیر، بخش مهم دیگر بازار تاریخی قزوین است. این راسته از خیابان امام(ره) شروع و با کمی انحنا به غرب تا دیوار شمالی مسجد تاریخی بازار یعنی «مسجد النبی» امتداد پیدا می‌کند و حدود ۴۴ حجره را شامل می‌شود. راسته وزیر، پیش از این‌ها کارگاه ریسندگی و بافندگی و نیز کارگاه بافت پتو بوده و در حال حاضر به صورت کامل مرمت شده است. این سرا حالا دارای حیاط وسیعی است که دور تا دور آن را حجره‌هایی در دو طبقه فرا گرفته‌اند. بیشتر حجره‌ها در طبقه دوم، دارای ارسی(نوعی در قدیمی که دارای چارچوب مخصوص بوده و با بالا و پایین رفتن باز و بسته می‌شده است) هستند و لچکی (طرحی به شکل سه گوش) طاق‌های حجره‌ها، دارای کاشی‌کاری در طرح‌ها و نقوش مختلف چون مجلس شکار شیر و پرنده، طرح های اسلیمی و کتابی، اسب، خورشید و انسان بال‌دار است.

*

در جبهه غربی راسته وزیر، گرمابه رضوی (گرمابه شاه) با وسعت نزدیک به هزار و 800 مترمربع وجود دارد که در ورودی آن از سمت راسته بسته و در اصلی ورودی آن از سمت جلوخان مسجدالنبی است. به همت نهادهای متولی شهر، قرار است در آینده نزدیک گرمابه رضوی با کاربری آب‌درمانی ویژه آقایان به بهره‌برداری دوباره برسد. راسته قیصریه هم جزء مهمی از بازار تاریخی قزوین است. قیصریه با طاق‌های آجری و ارتفاع بسیار زیاد، دارای چهار در است: درِ شمالی به تیمچه سرباز؛ درِ جنوبی به تیمچه سرپوشیده، درِ شرقی به سرای وزیر و درِ غربی به چهارسوق کوچکی متصل می‌شود.

در ضلع جنوبی سرای قیصریه حیاط شترخان(بارانداز) واقع شده که دارای فضای وسیع ستون داری با بیش از 100 ستون آجری است و ارتباطی مستقل جهت ورود چارپایان از بازار سعدیه دارد. در وسط حیاط شترخان حوض زیبایی به چشم می‌خورد و در بزرگ ورودی آن در جانب مغرب به راسته وزیر، روبه‌روی دیوار شمالی مسجدالنبی باز می‌شود. این فضای بزرگ ستون‌دار، محل نگهداری حیوانات و حمل کالای کاروانیان بوده است؛ جایی که حالا با نوسازی فراوان، برای برگزاری نمایشگاه، به غرفه تبدیل شده است.
 

ژیار دانایی